Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri Kimdir?

Erzurumlu İbrahim Hakkı hazretleri kimdir makalemize hoş geldiniz. Yazımızda sizlere İbrahim Hakkı hazretlerinin hayatı, eserleri, düşünceleri ve bilime yapmış olduğu katkılar detayları ile verilmiştir. Kapsamlı bilgi için yazımızı okumaya devam edebilirsiniz.

Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri Kimdir?

İbrahim Hakkı, Erzurum’un Pasinler olarak da anılan Hasankale beldesinde 18 Mayıs 1703 senesinde doğmuştur. İbrahim Hakkı, kendi doğumuna bir şiirinde>> Hicretin tarihi binyüzonbeş oldu ol bahar >> Kal’ay-ı Ahsen’de İbrahim Hakkı doğdu zar), şeklinde tarih düşürmektedir.

Hicrideki bu tarih miladi takvimde 1703 yılına denk gelmektedir. Babası, daha bebekken Erzuruma gidip Habip Baba isimli zattan tasavvuf tahsiline başlar. Babası, Osman Efendi altı yaşındayken annesini kaybeden İbrahim Hakkı’yı amcalarına emanet ederek Habip Babayla birlikte şöhretini duydukları İsmail Fakirullah’a intisap etmek üzere Tillo’ya giderler.

Sekiz yıl sonra amcası, İbrahim Hakkı’yı da buraya getirir. 17 yaşında babası vefat edince buradan ayrılıp Hasankale’ye dönen İbrahim Hakkı, bir süre sonra tekrar Tillo’ya giderse de hocasının ölümüyle bu kez Erzurum’a gelerek Yukarı Habip Efendi camisinde imamlığa başlar. 1738 senesinde hacca giden İbrahim Hakkı, 1747 senesinde imamlığı bırakıp İstanbul’a gider.

Sultan I. Mahmut’la görüşerek saray kütüphanesinde çalışma izni alan İbrahim Hakkı, müderrislik yapma izni alarak Erzurum’a döner. Kendisine bunun yanı sıra Erzurum’daki Abdurrahman Gazi zaviyedarlığı da verilen İbrahim Hakkı, bu sırada Marifetname isimli ünlü eserini de yazmaya başlar. Bir süre sonra gümrükçü dostu Sun’ullah Ağa’yla birlikte 1755 senesinde tekrar İstanbula gider, araştırmalarına devam eder ve tekrar Erzurum’a dönüp Hasankale’de ikamet etmeye başlar. Burada bir taraftan öğrenci yetiştirirken, bir taraftan da Marifetname’sini tamamlar.

1762 yılına kadar bu görevini sürdüren İbrahim Hakkı, servetini ve mal varlığını çocukları ve eşleri içinde paylaştırdıktan sonra üçüncü kez Tillo’ya gitmiş ve ömrünün son senelerını burada geçirmiştir. 1775 senesinde rahatsızlanan İbrahim Hakkı, 5 yıl süren bir hastalığın ardından 1780 senesinde vefat etmiştir. Türbesi Tillo’dadır.

İbrahim Hakkı’nın yetişmesinde etkili olan ilk şahsiyet babası olup, okuma yazma zevkini babasından almıştır. Babası, yazmış olduğu anılarında oğlunun dört buçuk yaşından ibu yana okuyup yazmaya başladığını, bir iki kere okuyunca hemen ezberlediğini, anlayış ve kavrayışının ileri düzeyde olduğunu belirtmiştir. Yetişmesindeki ikinci mühim şahsiyet İsmail Fakirullah’tır. Tasavvuf zevki ve sevgisini bu hocasından almıştır.

İbrahim Hakkı Hazretleri Eserleri

İbrahim Hakkı Hazretlerinin birden fazla kitabı mevcuttur. Bunlardan bazıları şöyledir:

1. Divan, onun tüm şiirlerinin toplandığı ilk kitabıdır. Divan-ı İbrahim Hakkı, Divan-ı ilahiyat ve Divan-ı İlahiname gibi adlarla tanınmıştır. Oğlu İsmail Fehim’e ithaf ettiği bu kitap, tasavvufi bir aşkla söylenmiş kıymetli bir divandır.
2. Marifetname isimli eseri, ansiklopedik tarzda bir kitaptır. Pozitif bilimler, tasavvuf, felsefe, din gibi birden fazla konuyu ele aldığı bu eseri, uzun araştırmalarının bir sonucudur. Kitap, bir önsözle üç fen ve bir de hatimeden oluşmuştur. Her fenni bölümlere, bölümleri fasıllara, fasılları da nevilere ayırmıştır.

   İbrahim Hakkı, kitabı ile ilgili verdiği bilgide bu kitabı oğlu Ahmet Naimi için yazdığını belirtmektedir. Yazma gayesini de şöyle açıklamıştır: Allah iki alemi de insan için, insanı da Yüce Zatın’ tanıması için yaratmıştır. Yüce Varlığın bilinmesi de öncelikli olarak insanın kendisini bilmesine bağlıdır. Kendini bilmek ise bedeni tanımaya bağlıdır.

   Bedeni bilmek, alemi tanımaya, alemi tanımak da hakiki ilimleri bilmeye bağlıdır. Bu bakımdan bu kitapta birden fazla bilime yer verilmiştir. Önsözde metafizik varlıklardan, birinci fende evrenin meydana gelişi ve alakalı bilimlerden, ikinci fende insan bedeni ve bununla alakalı bilimlerden, üçüncü fende de insan ruhu ve tasavvuftan söz edilmiş, hatime yani sonuç bölümünde ise ahlaki konulardan bahsedilmiştir.

3. İrfaniyye, insanın kendini bilmesi konusuna hasredilmiş tasavvufi bir eserdir.
4. İnsaniyye, Türkçe, Arapça ve Farsça tasavvufi şiirlerden seçtiği güldeste tarzı eseridir.
5. Mecmuatü’l-Meani, muhtelif konulardan oluşmuş manzum ve mensur bir eserdir.

İbrahim Hakkı Erzurumi, bu beş eserine ana eserlerim demiştir. Evlat eserlerim dediği eserleri ise Tuhfetü’l-Kiram, Nuhbetü’l-Kelam, Meşariku’l-Yüh, Sefine-i Ruh, Kenzü’l-Fü-tuh, Definetü’r-Ruh, Ruhu’ş-Şüruh, Ülfetü’l-Enam, Urvetül-İslam ve Hey’etü’l-İslam adlarını taşımaktadır.

İbrahim Hakkı Hazretleri Felsefi Görüşleri

İbrahim Hakkı, Meşşai felsefede olduğu gibi varlığı vacip ve olabilecek olmak üzere ikiye ayırmıştır. Vacip varlık, varlığında noksanlık bulunmayan, kendi kendine var olan, kendine yeten varlıktır ki bu Tanrı’dan başkası değildir. Mümkün ise var olmak için başkasına ihtiyaç duyan demektir ki bu da Tanrı’dan başka bütün varlıklardır. Öyleyse Tanrı’dan başka her varlık, var olabilmek için Tanrı’ya muhtaçtır.

O, dikkatleri gökyüzüne çekerek bu muazzam varlıkların kendiliğinden olamayacağını anlatmıştır. Bunu “Yer ve göklerin yaratılmasında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelmesinde akıl sahipleri için deliller mevcuttur. (Ali İmran, 190) ayetiyle destekleyen İbrahim Hakkı, Allah’ın varlığını kendi gönlümüzde bulmamızı tavsiye etmektedir.

İslam Felsefesi içinde bundan öncekilerde bahsedilmiş olan yaratma kademeleri anlayışından Erzurumlu İbrahim Hakkı da Marifetname’sinde geliştirerek söz etmektedir. Buna göre Allah önce aklı, sonra feleği ve sonra onun nefsini yaratmıştır. Her akıldan bir akıl, bir felek ve bir nefis olmak üzere toplam on akıl, dokuz felek ve nefsle ay üstü âlemin yaratılmasının tamamlanıp ay altı âleme geçildiğinde önce dört unsurun yaratıldığını söylemiştir.

Ay altı âlemdeki varlıklarını toprak, hava, su ve ateşin belli oranlarda karışmasından yaşandığini söyleyen İbrahim Hakkı, ilk önce kaygan çamurdan madenlerin yaratıldığını ifade etmiştir. Madenler mutavassıt (ara varlık) varlık olan mercanın oluşumuyla gelişmelerini tamamlayınca bitkilerin yaratılmasına başlanmıştır.

Sonra bitkiler, mutavassıt olan hurmanın yaratılışıyla gelişmesini tamamlayıp hayvana geçilir. Hurma, mutavassıttır ve büyümesiyle bitki, çoğalmasıyla hayvan cinsinin detaylarını taşır. Hayvanlardaki mutavassıt varlık ise nasnas adı verilen bir maymun türüdür. Nasnas, hayvanlardaki en gelişmiş varlıktır ve bununla hayvanların yaratılması da tamamlanmış ve insanın yaratılması başlamıştır.

İbrahim Hakkı’ya göre insan, kıymetli bir varlıktır. Çünkü insan ahlaki bir varlıktır. İnsanın amacı, bir takım tutkuların, ihtirasların, geçici heveslerin peşinde koşmak değil, kalıcı, sonsuz isteklerin peşinde olmaktır. İslam ahlak felsefesinin temel erdemleri adalet, doğruluk, itidal ve hikmettir. Hikmet, aklı kullanıp iyiyi kötüyü, doğruyu yanlış’ anlamak, kötüyü ve yanlışı terk edip iyiyi ve doğruyu yapmaktır.

Adalet, toplumun her kesiminde hak ve hukuka riayet etmektir. Nitekim Hz. Peygamber de “sizin en hayırlınız, insanlara en fazla yararlı olanınızdır” buyurarak herkesin hakkına ve hukukuna riayet etmek gerektiğini söylemiştir. Doğruluk da mühim bir erdemdir ve Kur’an’daki (emrolunduğun gibi dosdoğru ol), ayeti de inananlardan doğru olmalarını istemektedir. itidalli olmak da mühimdir. Bu da iki aşırılık içinde orta düzeyde olanı tercih etmektir. Ahlakta mühim bir ilke de çalışmaktır. Tembellik, kötüdür ve kötülüklere yol açar.

İbrahim Hakkı, Allah’ın insanı yarattığında kendi ruhundan üflediğini, insanın bundan dolayı de kıymetli olduğunu söylemiştir. İnsan, ruhundaki kuvvetlerle olgunlaşır. Kendini iyi yetiştiren insanlar, insan-ı kâmil adı verilen dereceye ulaşırlar. Kamil insan, gönlü zengin olan insandır. Bunun dışında hayatını düşünmeden, sorgulamadan geçiren bayağı insanlar, malıyla mülküyle övünüp böbürlenen insanlar da mevcuttur. Ama asıl kıymetli olan insanlar, insanı kâmil mertebesinde olanlardır.

İbrahim Hakkı, güzel ahlaki öğütleyen ve bunları kendi yaşantısında uygulayan büyük bir şahsiyettir. Şöhret olmayı sevmemiş, zenginliğe değil insanın kişiliğine önem vermiştir. Mütevazı bir hayat süren İbrahim Hakkı, kalender bir kişiliğe sahiptir. Fakirlere yardım etmiş, sıkıntıda olanların sıkıntılarını gidermiş, kendisini başkalarından üstün görmemiştir.

İbrahim Hakkı Hazretleri Bilime Katkıları 

İbrahim Hakkı, dini ve tasavvufi bilimlerde değil, bunun yanı sıra müspet bilimlerde de geniş bilgi sahibidir. Sanat ve bilimin toplum ahlakının iyileştirilmesi yolunda kullanılmasını savunan İbrahim Hakkı, pozitif bilimlerin gerçekliğine inanan, kalkınma ve ilerlemenin bilimle olabileceğini savunan ve yaşadığı 18. yüzyılda bir Rönesans yapmak isteyen ileri görüşlü bir bilim ve fikir adamıdır.

Dini bilgiyle bilimsel bilgi içinde çatışma değil, uyumluluk olduğunu ve İslam dininin bilimi teşvik ettiğini söyleyen İbrahim Hakkı, ‘kim ki müspet bilimin eldeki verilerin ı çürütmek için dini deliller ileri sürerse, dine büyük zarar verir. Çünkü bilimsel verilerin doğruluğuna ilişkin matematiksel ve akli deliller mevcuttur” diyerek yaşadığı çağda bilime karşı olan çevrelere adeta yanıt vermektedir.

Bunun yanında yine de bu tür bireylerin saldırılarına karşı, Marifetname’sinde onların anlayabileceği tarzda açıklamalarda da bulunan İbrahim Hakkı’yı layık-ı vech ile anlayabilmek için bu tür açıklamalarını dikkate almamak gerekmektedir.

Paylaş